ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA ZA NIEPŁACENIE ALIMENTÓW (PRZESTĘPSTWO NIEALIMENTACJI)
WSTĘP
We wcześniejszych artykułach uwagę poświęciliśmy temu jak wygląda sprawa o alimenty, od kogo można domagać się alimentów, jak też zagadnieniu – od czego zależy ich wysokość. W tym artykule skupimy się natomiast na odpowiedzialności karnej za niepłacenie alimentów, czyli za przestępstwo niealimentacji.
PRZESTĘPSTWO NIEALIMENTACJI
W art. 209 Kodeksu karnego ustawodawca przewidział tzw. przestępstwo niealimentacji. Treść tego przepisu w ostatnim czasie uległa zmianie i od 31 maja 2017 roku paragraf 1 tego artykułu ma następujące brzmienie:
„Kto uchyla się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku”.
Jednocześnie, ustawodawca przewidział typ kwalifikowany tego przestępstwa (bardziej surowy):
„Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”
OKREŚLENIE OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO CO DO WYSOKOŚCI
Z powyższego wynika, że przestępstwo niealimentacji obecnie polega na uchylaniu się od ciążącego na sprawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości. Tym samym, żeby w ogóle mogło dojść do popełnienia tego przestępstwa obowiązek alimentacyjny musi zostać wcześniej sprecyzowany poprzez określenie kwoty alimentów, którą dana osoba musi płacić na rzecz uprawnionego do alimentów.
To określenie wysokości obowiązku alimentacyjnego (kwoty alimentów) może być dokonane albo orzeczeniem sądowym (wyrokiem zasądzającym alimenty lub postanowieniem udzielającym zabezpieczenia roszczenia alimentacyjnego), ugodą zawartą przed sądem lub innym organem, jak też umową. Istotnym jest tylko, żeby wyraźnie było określone do alimentów w jakiej kwocie dana osoba jest zobowiązana.
UCHYLANIE SIĘ OD OBOWIĄZKU ALIMENTACYJNEGO
Omawiane tu przestępstwo polega na uchylaniu się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego. Wbrew językowym sugestiom, nie jest to tożsame z niepłaceniem alimentów.
W pojęciu „uchyla się” mieści się bowiem negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do wykonywania nałożonego na nią obowiązku alimentacyjnego, przejawiający się w tym, że pomimo obiektywnej możliwości jego wykonania, sprawca tego obowiązku nie wypełnia, gdyż wypełniać nie chce lub też zlekceważył ten obowiązek. W związku z tym dla pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej niezbędnym jest wykazanie, że sprawca miał obiektywną możliwość dostarczania środków utrzymania, lecz tego nie czynił ze złej woli.
Brak możliwości wykonywania obowiązku alimentacyjnego może natomiast wynikać z tego, że dana osoba w danym okresie przykładowo:
- była pozbawiona wolności,
- miała status bezrobotnego bez prawa do zasiłku, oraz nie było dla niej ofert pracy w urzędzie pracy,
- była ciężko chora albo wymagała kosztownego leczenia,
- posiadała liczne zobowiązania powstałe przed obowiązkiem alimentacyjnym, a przede wszystkim doszło do zajęć komorniczych, które uniemożliwiły jej płacenie alimentów.
Okoliczności te mogą wyłączyć jednak odpowiedzialność danej osoby za przestępstwo niealimentacji tylko za okres, którego dotyczą. Tym samym nie mają wpływu na możliwość pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności za inny okres czasu.
WYSOKOŚĆ ZADŁUŻENIA ALIMENTACYJNEGO
Ustawodawca zrezygnował z przesłanki odpowiedzialności karnej w postaci uporczywości uchylania się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego, z którą łączyło się wiele problemów interpretacyjnych. Zamiast tego przewidział, że taką odpowiedzialność ponosi osoba, której łączna wysokość zaległości powstałych wskutek uchylania się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.
Przesłanka ta zachodzi zatem przykładowo w sytuacji kiedy dana osoba wyrokiem została zobowiązana do uiszczania alimentów w kwocie po 600 zł miesięcznie i:
- przez co najmniej 3 miesiące nie płaciła w ogóle alimentów, jak też
- przez co najmniej 6 miesiące płaciła alimenty tylko w kwocie 300 zł (po 6 miesiącach wysokość zaległości wyniosła zatem równowartość alimentów za 3 miesiące – 1.800 zł, tj. 6 x 300 zł),
Dodać w tym miejscu trzeba, że jeżeli w trakcie uchylania się od obowiązku alimentacyjnego wysokość świadczenia alimentacyjnego ulegnie zmianie, to należy to uwzględnić przy obliczeniu równowartości 3 świadczeń.
KWALIFIKOWANY TYP PRZESTĘPSTWA
Jak wyżej to wskazano, ustawodawca przewidział również kwalifikowany typ przestępstwa niealimentacji, za który grozi surowsza kara (2 lata pozbawienia wolności zamiast 1 roku). Sprawca dopuszcza się kwalifikowanego przestępstwa niealimentacji, gdy oprócz zrealizowania przesłanek (znamion) opisanych powyżej, dodatkowo naraził osobę uprawnioną do alimentów na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Wyróżnienie obu tych typów przestępstw ułatwia pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za przestępstwo niealimentacji. Obecnie – w typie podstawowym – możliwym będzie dokonanie tego bez konieczności wykazywania, że doszło do narażenia uprawnionego do alimentów na niemożność zaspokojenia jego potrzeb życiowych, co dowodowo bywało nieraz trudne. W przypadku natomiast, kiedy faktycznie do takiego narażenia dojdzie, możliwym będzie pociągnięcie takiej osoby do surowszej odpowiedzialności karnej.
Pojęcie podstawowych potrzeb życiowych nie jest nigdzie zdefiniowane. Zakres tych potrzeb nie jest zresztą stały (niezmienny), lecz zależy od konkretnych warunków społeczno-ekonomicznych, stopnia rozwoju społeczeństwa, czy przeciętnego poziomu życia obywateli. Im ten stopień, poziom jest wyższy, tym większe i bardziej różnorodne są potrzeby uznawane powszechnie za podstawowe (przykładowo jeszcze nie tak dawno dostęp do własnego telefonu komórkowego nie wydawał się być czymś normalnym, lecz luksusowym).
Owych „podstawowych potrzeb” nie można rozumieć jedynie jako zabezpieczenia minimum egzystencji w postaci środków przeznaczonych na utrzymanie, tj. wydatków na żywność, leczenie, odzież, czy mieszkanie. Niezbędnym jest objęcie tym pojęciem również – zależnie od wieku uprawnionego do alimentów – zapewnienia odpowiedniego wykształcenia, przygotowania zawodowego, a także możliwości korzystania z dóbr kulturalnych. Jeżeli zatem dziecko wymaga przykładowo korepetycji, gdyż nie radzi sobie w szkole, to potrzebę w tym zakresie należy uznać za podstawową.
Narażenie osoby uprawnionej do alimentów na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych musi być realne.
Podkreślić jednak należy, że zaspokojenie tych potrzeb przez inną osobę nie zwalnia sprawcy od odpowiedzialności karnej. Wręcz przeciwnie, odpowiedzialność ta będzie tym bardziej uzasadniona, gdy zaspokojenie potrzeb osoby uprawnionej odbywa się kosztem znacznego wysiłku innych osób zobowiązanych do dostarczania środków utrzymania (np. drugiego z rodziców). Z taką sytuacją będziemy mieć do czynienia przykładowo w przypadku, gdy drugi z rodziców:
- będzie pracował w godzinach nadliczbowych,
- podejmie dodatkowe zatrudnienie,
- rozpocznie dodatkową działalność gospodarczą,
- będzie wyprzedawał majątek,
po to aby uzyskać dodatkowe środki na utrzymanie wspólnego dziecka.
NIEALIMENTACJA KILKORO UPRAWNIONYCH
Zasygnalizować należy, że w praktyce sądowej przyjmuje się, iż niealimentacja dwóch lub więcej osób pokrzywdzonych żyjących w jednej rodzinie (np. dzieci tej samej matki) stanowi tylko jedno przestępstwo. Inna jest sytuacja kiedy dana osoba nie wypełnia obowiązku alimentacyjnego wobec dzieci żyjących osobno, tj. w dwóch różnych rodzinach.
KTO MOŻE WSZCZĄĆ POSTĘPOWANIE KARNE
Zgodnie z art. 209 § 2 k.k. ściganie omawianego tu przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego. Jeśli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie przestępstwa niealimentacji odbywa się z urzędu.
Za pokrzywdzonego przestępstwem niealimentacji uznać należy osobę uprawnioną do alimentów. Może to być zatem zarówno dziecko jak i małżonek, którym przyznano alimenty.
W przypadku, gdy pokrzywdzonym jest małoletni lub ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo, prawa jego wykonuje przedstawiciel ustawowy (rodzic), albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje.
Innymi słowy, wszczęcie postępowania karnego w związku z możliwością popełnienia przestępstwa niealimentacji może nastąpić w szczególności na wniosek małżonka uprawnionego do alimentów albo rodzica działającego w imieniu dziecka uprawnionego do alimentów.
MOŻLIWOŚĆ UNIKNIĘCIA ODPOWIEDZIALNOŚCI
Ustawodawca, mając na celu zachęcenie sprawców przestępstw niealimentacji do wywiązania się przez nich z obowiązku alimentacyjnego, w paragrafie 4 i 5 omawianego tu artykułu, przewidział możliwość uniknięcia przez nich kary lub podstawę do odstąpienia od wymierzenia wobec takiej osoby kary.
I tak, sprawca przestępstwa niealimentacji w typie podstawowym nie będzie podlegał karze (a zatem prowadzone wobec niego postępowanie karne będzie umorzone), jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego (a zatem termin ten nie będzie jeszcze biegł, jeśli dana osoba była słuchana wyłącznie w charakterze świadka) uiścił w całości zaległe alimenty.
Natomiast, w przypadku gdy w taki sposób postąpi sprawca przestępstwa niealimentacji w typie kwalifikowanym, to co prawda postępowanie karne dalej będzie kontynuowane, ale Sąd odstąpi od wymierzenia kary (tzn. wyda wyrok skazujący, ale bez nałożenia na sprawcę jakiejkolwiek kary), chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiać będą przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.
Nie ma przy tym znaczenia z jakiego powodu sprawca uiścił w całości zaległe alimenty, w szczególności, czy uczynił to tylko z obawy przed grożącą mu karą. Istotnym jest jedynie, że zaległość ma być uiszczona w całości. Nie spełnia zatem tego wymogu częściowa spłata zadłużenia. Nie musi natomiast to być jednorazowa wpłata. Ważne jest tylko, aby we wskazanym powyżej okresie zadłużenie w całości zostało uregulowane.
Dodać w tym miejscu trzeba, że przez pojęcie zaległych alimentów rozumieć należy alimenty płatne za okres objęty zarzutem.
ZAKOŃCZENIE
Jednocześnie zachęcamy do zapoznania się z naszym artykułem dotyczącym innej sankcji za niepłacenie alimentów, tj. możliwości zatrzymania prawa jazdy.
W przypadku, gdy problem niealiemntacji spotkał również Ciebie lub Twoje dziecko i w związku z tym potrzebujesz pomocy, prosimy o kontakt poprzez poniższy formularz kontaktowy:
