ZACHOWEK – UWAGI WSTĘPNE
Każda osoba ma prawo swobodnie dysponować swoim majątkiem zarówno za życia (kupując lub sprzedając różne przedmioty wedle własnego uznania), jak i na wypadek śmierci (powołując do spadku po sobie w testamencie dowolnie obraną osobę, nawet spoza rodziny). Jednakże ta swoboda może czasem doprowadzić do pokrzywdzenia najbliższych mu osób. Ustawodawca zdawał sobie z tego sprawę, dlatego też wprowadził do kodeksu cywilnego (art. 991 i następne Kodeksu Cywilnego, tekst ustawy znajduje się tutaj: https://sip.lex.pl/akty-prawne/dzu-dziennik-ustaw/kodeks-cywilny-16785996/ks-4-tyt-4) instytucję zachowku. Zachowek służy ochronie interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed pokrzywdzeniem ich na skutek rozrządzenia przez spadkodawcę majątkiem na wypadek śmierci poprzez przyznanie im wierzytelności o zapłatę określonej sumy pieniężnej.
OSOBY UPRAWNIONE DO ZACHOWKU
Osobami uprawnionymi do zachowku są zstępni spadkodawcy (a zatem jego dzieci, wnukowie, prawnukowie) oraz małżonek spadkodawcy (zmarłego). W przypadku braku zstępnych, do zachowku uprawnieni są również rodzice spadkodawcy.
Zależnie od konfiguracji osobowej uprawnionymi do zachowku mogą być zatem:
- tylko zstępni spadkodawcy,
- zstępni oraz małżonek spadkodawcy,
- małżonek oraz rodzice spadkodawcy.
Nigdy jednak uprawnionymi do spadku nie będą wszyscy ww., tzn. zstępni, małżonek oraz rodzice spadokdawcy, jak również zstępni oraz rodzice spadkodawcy.
Na równi ze zstępnymi spadkodwacy należy traktować osobę przysposobioną (tzn. adoptowaną) i jej zstępnych), a na równi z rodzicami spadkodawcy – przysposabiającego (tzn. adoptującego) oraz jego małżonka.
WARUNKI DO NABYCIA PRAWA DO ZACHOWKU
Pierwszy i oczywisty warunek nabycia prawa do zachowku jest taki, że dana osoba musi żyć w chwili śmierci spadkodawcy. Gdyby dana osoba zmarła po śmierci spadkodawcy, ale przed otrzymaniem zachowku, to prawo do zachowku przejdzie na spadkobierców takiej osoby, pod warunkiem jednak że oni sami byliby uprawnieni do zachowku po tym pierwszym spadkodawcy.
Po drugie, dana osoba:
- nie została wydziedziczona, tzn. pozbawiona w testamencie prawa do zachowku,
- nie została uznana za niegodną dziedziczenia,
- nie została wyłączona od dziedziczenia z uwagi na wystąpienie przez spadkodawcę za swojego życia z pozwem o rozwód lub separację z winy danej osoby, a żądanie to było uzasadnione,
- nie odrzuciła spadku,
- nie zrzekła się dziedziczenia,
Po trzecie, taka osoba nie może otrzymać należnej jej kwoty (równowartości zachowku) w innej postacie, a mianowicie nie otrzymała żadnej darowizny, ani też nie odziedziczyła żadnego majątku (czy to na podstawie ustawy, czy to na podstawie testamentu), ani też nie otrzymała żadnego zapisu zwykłego lub zapisu windykacyjnego, a w przypadku zstępnych spadkodawców – nie otrzymała od spadkodawcy świadczeń na jej wychowanie oraz wykształcenie ogólne i zawodowe w zakresie przekraczającym przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
W przypadku, gdy dana osoba otrzymała choć część należnej jej kwoty, to może ona dochodzić uzupełnienia tej kwoty do pełnej wysokości zachowku. Przykładowo, jeśli danej osobie należał się zachowek w kwocie 10.000 zł, a otrzymała tylko darowiznę w kwocie 3.000 zł, to ma prawo domagać się jeszcze 7.000 zł.
WYSOKOŚĆ ZACHOWKU
Co do zasady zachowek należny jest w wysokości stanowiącej równowartość połowy wartości udziału spadkowego, który by przypadł osobie uprawnionej do zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego. Od tej zasady jest jednak odstępstwo – mianowicie jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy albo jeżeli zstępny jest małoletni, to wóczas zachowek należny jest w wysokości stanowiącej równowartość 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Stan trwałej niezdolności do pracy oraz małoletniości należy badać na chwilę śmierci spadkodawcy.
Jak wynika z powyższego, podstawę obliczenia wysokości zachowku stanowi wartość udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu do zachowku w przypadku dziedziczenia ustawowego. Wielkość tego udziału, określaną w postaci ułamka, należy każdorazowo określać odrębnie dla każego uprawnionego, zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego (należy hipotetycznie ustalić jaka część majątku spadkowego przypadłaby uprawnionemu do zachowku, gdyby doszło do dziedziczenia na podstawie ustawy), z tym zastrzeżeniem, że przy ustalaniu udziału spadkowego uwzględniać należy także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast pominąć należy spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
W celu ustalenia konkretnej wysokości zachowku należy odpowiednio połowę (co do zasady) albo 2/3 (w przypadku trwale niezdolnych do prazy i małoletnich) udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku.
Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku, tj. różnica pomiędzy wartością aktywów (np. mieszkania, domu, samochodu) wchodzących w skład spadku a wartością pasywów (długów – zadłużenie kredytowe, koszty pogrzebu) spadkowych, z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń (pomimo, że stanowią one długi spadkowe). Do tego doliczyć należy wartość zapisów windykacyjnych oraz dokonanych przez spadkodawcę darowizn (za wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych oraz darowizn na rzecz osób trzecich dokonanych przed więcej niż 10 laty od daty śmierci spadkodawcy).
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się natomiast darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych – nie dotyczy to jednak darowizny uczynionej na mniej niż 300 dni przed urodzeniem zstępnego.
Z kolei przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Czystą wartość spadku na potrzeby ustalenia wysokości zachowku oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku i według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku.
ZALICZENIA NA POCZET ZACHOWKU
Nie zawsze uprawniony do zachowku ma prawo domagać się go w całości. Ustawodawca zdecydował bowiem, że wartość otrzymanych zapisów windykacyjnych oraz darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zaliczać trzeba na poczet należnego zachowku. W przypadku dalszych zstępnych (wnuków, prawnuków) na poczet ich zachowku zalicza się również wartość zapisów windykacyjnych oraz darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz ich wstępnych (rodziców, dziadków).
W przypadku zstępnych dodatkowo na poczet zachowku zalicza się także poniesione przez spadkodawcę na jego rzecz koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
OBNIŻENIE ZACHOWKU
Przyjmuje się, że w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach, dopuszczalne jest obniżenie należnego zachowku z uwagi na tzw. zasady współżycia społecznego. Prawo do zachowku służy bowiem urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. Nie można jednak pomijać zachowań uprawnionego do zachowku, które wskazują na to, jak ten wywiązywał się ze swych obowiązków, zwłaszcza rodzinnych, względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy.
ODSETKI OD ZACHOWKU
Z uwagi na to, że roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym, ale bez określenia w nim terminu płatności, ewentualne odsetki za opóźnienie będą biec dopiero od terminu płatności wyznaczonego w wezwaniu do zapłaty.
OSOBA ZOBOWIĄZANA DO ZAPŁATY ZACHOWKU
Zachowku można domagać się w pierwszej kolejności od spadkobiercy. W praktyce najczęściej będzie chodzić o spadkobiercę testamentowego, który nabył spadek z pominięciem innych osób, które dziedziczyłyby na podstawie ustawy, tzn. gdyby testament nie został sporządzony. Może się jednak zdarzyć, że do zapłaty zachowku będzie zobowiązany również spadkobierca ustawowy – np. w przypadku kiedy osoba uprawniona do zachowku została wyłączona od dziedziczenia na mocy testamentu negatywnego, o ile taka osoba nie została również wydziedziczona. Może również zachodzić taka sytuacja, że uprawniony, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego zachowku, gdyż spadkodawca za życia rozdysponował majątek darowiznami na rzecz pozostałych spadkobierców. Wówczas ma on przeciwko tym współspadkobiercom roszczenie o pokrycie zachowku albo jego uzupełnienie.
W dalszej kolejności, zachowku można dochodzić od zapisobiercy windykacyjnego (osoby, która otrzymała zapis windykacyjny), a następnie od osoby, która otrzymała od spakodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Może się bowiem okazać, że spadkodawca cały majątek rozdysponował w testamencie poprzez zapisy windykacyjne lub jeszcze przed śmiercią wszystko darował, przez co spadkobierca nic nie otrzymał, albo otrzymał mniej niż wystarczy na pokrycie zachowków.
OGRANICZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA ZACHOWEK
Nie zawsze zobowiązany do zapłaty zachowku musi go pokryć w całości. Zdarza się bowiem tak, że osoba zobowiązana do zachowku jednocześnie sama jest uprawniona do jego otrzymania. W takim wypadku jej odpowiedzialność ogranicza się tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
Natomiast zapisobieraca windykacyjny, który sam nie jest uprawniony do zachowku, obowiązany jest do zapłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Jeżeli osoba ta jest jednocześnie uprawniona do zachowku, analogicznie jej odpowiedzialność ograniczona jest tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek.
Podobnie jest z obdarowanym. Jest on obowiązany do zapłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a gdy sam jest uprawniony do zachowku – tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek
Nadto, spośród kilku obdarowanych obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność za zachowek tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać zachowku od osoby, która została obdarowana później.
DO KIEDY MOŻNA DOMAGAĆ SIĘ ZACHOWKU?
Zachowek warto w pierwszej kolejności dochodzić na drodze polubownej. Najczęściej bowiem osobą zobowiązaną do jego uregulowanie jest członek rodziny. Warto zatem zawsze spróbować się dogadać.
Jeśli jednak okaże się to niemożliwe, niezbędnym jest skierowanie sprawy na drogę sądową. Należy jednak pamiętać, że roszczenie o zachowek podlega przedawnieniu. Termin przedawnienia wynosi 5 lat i co do zasady liczony jest od ogłoszenia testamentu, ale w przypadku roszczeń przeciwko zapisobiercom windykacyjnym lub obdarowanym termin ten liczony jest od śmierci spadkodawcy.
INNE POLECANE ARTYKUŁY
Adwokaci prowadzący bloga www.maszprawo.edu.pl, bazując na swoim doświadczeniu, przygotowali również inne artykuły dotyczące spraw spadkowych, które mamy nadzieję zainteresują naszych czytelników. Poniżej przedstawiamy jeden z nich:
ADWOKAT DO SPRAWY O ZACHOWEK
Prawnicy kancelarii prowadzą dla Klientów sprawy o zachowek, jak również bronią Klientów pozwanych o jego zapłatę przed Sądami w Małopolsce, na Śląsku oraz w województwach Świętokrzyskim i Podkarpackim.
Jeśli są Państwo w podobnej sytuacji zapraszamy do kontaktu z adwokatem Pawłem Zawartką, adwokatem Michałem Śmiglem lub adwokat Magdaleną Walkiewicz, którzy udzielą profesjonalnej porady i pomogą sprawnie przeprowadzić postępowanie.
Z kancelarią adwokacką można skontaktować się telefonicznie pod numerem 790494135 lub za pośrednictwem formularza kontaktowego:
adwokat zachowek Kraków, adwokat zachowek Wieliczka, adwokat zachowek Miechów, adwokat zachowek Bochnia, adwokat zachowek Katowice, adwokat zachowek Jaworzno, adwokat zachowek Niepołomice
