ODSETKI

Niemal każdemu znany jest zwrot “odsetki”. W życiu codziennym często spotykamy się bowiem z sytuacjami kiedy trzeba oddać coś z odsetkami, czy to pożyczając pieniądze, czy też nie płacąc w terminie. W poniższym artykule znajdziecie kilka praktycznych informacji dotyczących tej właśnie materii.

DEFINICJA I PODZIAŁ

Odsetki w skrócie można określić jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy (wówczas są to tzw. “odsetki kapitałowe”) bądź swoistą pieniężną rekompensatę za opóźnienie w zapłacie danej sumy pieniężnej (wówczas są to tzw. “odsetki za opóźnienie”). Owo wyróżnienie tych dwóch rodzajów odsetek (tj. odsetek kapitałowych i odsetek za opóźnienie) dokonane jest w oparciu o kryterium wymagalności (tj. termin płatności) wierzytelności głównej. Odsetki kapitałowe naliczane są bowiem za okres przed terminem wymagalności kapitału (przykładowo, nawet jeśli nie nadszedł jeszcze termin zwrotu kapitału, to wierzyciel może być uprawniony do żądania odsetek kapitałowych jako wynagrodzenia za korzystanie z kapitału przez okres do dnia zapłaty), natomiast za okres po upływie terminu wymagalności (a zatem za okres opóźnienia w spłacie należności głównej, tj. kapitału) naliczane są odsetki za opóźnienie (jako sankcja za niedochowanie terminu). W tym też uwidacznia się odmienna rola do spełnienia przez wspomniane odsetki (wynagrodzenie bądź rekompensata).

Nie można zatem utożsamiać i przez to mylić odsetek kapitałowych z odsetkami za opóźnienie. Nie mogą też być zamiennie stosowane w umowach, choć mogą występować obok siebie (np. dopuszczalnym jest określenie w umowie, że pożyczkobiorca ma zwrócić kwotę pożyczki z odsetkami ustawowymi w terminie 2 lat od zawarcia umowy, a w przypadku uchybienia tego terminu zobowiązany będzie do zapłaty dodatkowo odsetek umownych za opóźnienie).

PODSTAWA PRAWNA ODSETEK

Przepisy prawa nie przewidują generalnego obowiązku płacenia odsetek. Zgodnie bowiem z art. 359 § 1 k.c. odsetki należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.

W przypadku odsetek kapitałowych obowiązek ich zapłaty co do zasady musi wynikać z umowy (odmiennie jest w przypadku np. umowy kredytowej, gdyż zgodnie z art. 69 ustawy z 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe przez umowę kredytu kredytobiorca zobowiązuje się do zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami, a zatem obowiązek ten jest uregulowany ustawowo). W prawie cywilnym obowiązuje bowiem zasada nominalizmu, wedle której, jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, to spełnienie świadczenia nastąpić powinno przez zapłatę sumy nominalnej. Tym samym, pożyczając kwotę 1000 zł, następnie trzeba będzie zwrócić pożyczkę w takiej samej kwocie, chyba że co innego wynika z umowy. Innymi słowy, jeśli w umowie pożyczki strony nie zastrzegą obowiązku zapłaty odsetek kapitałowych, to brak będzie potem podstaw do domagania się ich od pożyczkobiorcy. Tym samym pożyczkodawca powinien zagwarantować sobie w umowie możliwości domagania się od pożyczkobiorcy nie tylko zwrotu kapitału pożyczki, ale dodatkowo odsetek kapitałowych.

Odmiennie sytuacja wygląda w przypadku odsetek za opóźnienie. Obowiązek ich zapłaty uregulowany jest bowiem w ustawie. Przepis art. 481 § 1 k.c. stanowi wszakże, że “jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia”. Również w art. 7 ustawy z 8 marca 2013 roku o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, dotyczącym tzw. obrotu profesjonalnego, taki obowiązek został przewidziany. Innymi słowy, obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie ciążyć będzie na stronie nawet pomimo braku wspomnienia o tym w umowie.

WYSOKOŚĆ ODSETEK

Odsetki, jak sama zresztą nazwa wskazuje (“od setek”), stanowią procentowo określoną część świadczenia głównego należną za pewien okres czasu (czas korzystania z kapitału lub opóźnienia w jego spłacie). Tym samym wysokość odsetek zależeć będzie od:

1) wysokości stopy procentowej (oprocentowania),

2) wielkości należności głównej,

3) czasu korzystania z kapitału lub opóźnienia w jego spłacie.

W praktyce poszczególne rodzaje odsetek (tj. odsetki kapitałowe, odsetki za opóźnienie) różnią się wysokością oprocentowania. Te stopy procentowe określone są przez przepisy prawa, przy czym strony mogą je samodzielnie zmienić w granicach wyznaczonych tzw. odsetkami maksymalnymi. Innymi słowy ustawa daje pierwszeństwo woli stron co do ustalenia w drodze umowy wysokości odsetek kapitałowych i odsetek za opóźnienie, jednocześnie ograniczając dowolność stron w tym zakresie, stanowiąc, że w przypadku zastrzeżenia ich w wysokości przekraczającej odsetki maksymalne należne będą tylko odsetki maksymalne, tzn. wysokość umówionych odsetek obniżona będzie do poziomu odsetek maksymalnych. Postanowienia umowne nie mogą wyłączyć ani ograniczyć przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. Gdyby zaś umowa takie postanowienia zawierała, to w ich miejsce wchodziłyby odpowiednie przepisy ustawy.

Dodać przy tym trzeba, że jeżeli strony samodzielnie ustalą wysokość odsetek kapitałowych lub za opóźnienie, to będziemy mieć do czynienia z tzw. “odsetkami umownymi”. Gdy natomiast strony z takiej możliwości nie skorzystają, a zatem wysokość odsetek będzie ustalona przez stosowne przepisy, to będziemy mieć do czynienia z tzw. “odsetkami ustawowymi”.

Ustawowe odsetki kapitałowe, zgodnie z art. 359 § 2 k.c., należne są w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP i 3,5 punktów procentowych i obecnie wynoszą 5% w stosunku rocznym. Natomiast maksymalne odsetki kapitałowe wynoszą 10% w stosunku rocznym (tj. dwukrotność ustawowych odsetek kapitałowych).

Z kolei ustawowe odsetki za opóźnienie, zgodnie z art. 481 § 2 k.c., należne są w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP i 5,5 punktów procentowych i obecnie wynoszą 7% w stosunku rocznym. Natomiast maksymalne odsetki za opóźnienie wynoszą 14 % w stosunku rocznym (tj. dwukrotność wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie).

Wskazać należy, że oprócz odsetek za opóźnienie uregulowanych w Kodeksie Cywilnym, istnieją również tzw. “odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych”. Również tych dwóch rodzajów odsetek nie można ze sobą utożsamiać. Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych mają zastosowanie tylko w przypadku umów zawartych pomiędzy przedsiębiorcami. W pozostałych przypadkach, tzn. w przypadku umowy zawartej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem, pomiędzy konsumentami oraz w przypadku odsetek za opóźnienie mających podstawę w innym niż umowa zdarzeniu (np. delikcie pomiędzy przedsiębiorcami), zastosowanie będą mieć odsetki ustawowe za opóźnienie uregulowane w Kodeksie Cywilnym.

Ustawowe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych należne są w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP i 8 punktów procentowych i obecnie wynoszą 9,5% w stosunku rocznym. Również w tym wypadku odsetki maksymalne wynoszą 14 w stosunku rocznym.

Jak wyżej to wskazano, odsetek kapitałowych, odsetek za opóźnienie oraz odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych nie można ze sobą mylić. Co jednak w przypadku kiedy do takiej pomyłki dojdzie. W ocenie autora uznać należy, że w przypadku kiedy dochodzić się będzie na drodze sądowej odsetek w wyższej niż należnej wysokości, tzn. np. ustawowych odsetek za opóźnienie zamiast ustawowych odsetek kapitałowych, ustawowych odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych zamiast ustawowych odsetek za opóźnienie, to Sąd winien częściowo oddalić powództwo zasądzając odsetki we właściwej kwocie. W praktyce sprowadzałoby się to zatem do zasądzenia ustawowych odsetek kapitałowych w pierwszym przypadku, a odsetek za opóźnienie w drugim przypadku. W przypadku natomiast kiedy do takiej pomyłki dojdzie w odwrotnej konfiguracji, tzn. na drodze sądowej dochodzona będzie kwota niższa od należnej, to Sąd powinien zasądzić odsetki zgodnie z żądaniem pozwu. Nie może ich natomiast podwyższać, gdyż byłoby to orzeczenie ponad żądanie pozwu, do czego Sąd nie jest uprawniony. Strona zaś ma prawo domagać się odsetek w niższej niż należnej jej wysokości.

ODSETKI JAKO ŚWIADCZENIE UBOCZNE

Odsetki są świadczeniem ubocznym wobec należności głównej (np. pożyczonej kwoty czy niezapłaconej należności). W związku z tym obowiązek ich zapłaty nie może powstać bez obowiązku zapłaty zasadniczej sumy pieniężnej (należności głównej). Ma to zaś takie znaczenie, że nieważność zobowiązania głównego (np. nieważność umowy pożyczki) powoduje również nieważność zobowiązania do zapłaty odsetek. Zasada ta nie działa jednak w odwrotną stronę.

Akcesoryjność (związanie) odsetek sprawia, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, to dzielą one los zobowiązania głównego. Przykładowo zastaw zabezpiecza zapłatę nie tylko należności głównej, ale także roszczenia o odsetki za trzy ostatnie lata przed zbyciem rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym lub upadłościowym (tak: art. 314 k.c.). Podobnie, w myśl art. 69 ustawy z 6 lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece, hipoteka zabezpiecza nie tylko wierzytelność główną, ale również mieszczące się w sumie hipoteki roszczenia o odsetki, jeżeli zostały wymienione w dokumencie stanowiącym podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej. W przypadku natomiast dokonania cesji, wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki (tak. Art. 509 § 2 k.c.).

Pomimo tego, że roszczenie odsetkowe (tzn. o zapłatę odsetek) ma charakter uboczny, to jednak, jeżeli powstanie, uzyskuje samoistny byt prawny – niezależny od długu głównego. Ma to zaś takie znaczenie, że odsetki mogą być dochodzone na drodze sądowej nie tylko łącznie z należnością główną (co jest częstą praktyką), ale też samodzielnie – wówczas tylko niezbędnym jest wyliczenie łącznej sumy odsetek. Samodzielność wierzytelności odsetkowej oznacza, że może być ona również przedmiotem odrębnej umowy przelewu.

PRZEDAWNIENIE

W tym kontekście istotnym jest zwrócenie uwagi na kwestię przedawnienia roszczeń o odsetki. Ma to bowiem znaczenie przy ustalaniu tego za jaki okres wstecz można dochodzić odsetek na drodze sądowej, bez obawy podniesienia przez drugą stronę zarzutu przedawnienia, co doprowadziłoby ostatecznie do oddalenia powództwa.

Jako że odsetki są roszczeniem o świadczenie okresowe, to co do zasady, zgodnie z art. 118 k.c., ma do nich zastosowanie trzyletni termin przedawnienia i to nawet wówczas jeśli roszczenie główne przedawniać się będzie w krótszym terminie. Jednakże roszczenie o odsetki przedawniać się będzie najpóźniej z chwilą przedawnienia się roszczenia głównego (tak: uchwała Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2005 roku, III CZP 42/04). Oznacza to, że konsument co do zasady może bezpiecznie domagać się zapłaty odsetek za trzy lata wstecz (w stosunku do niego, jeśli nie istnieje przepis szczególny, zastosowanie ma 10-letni termin przedawnienia roszczenia głównego). Bardziej skomplikowana jest natomiast sytuacja w przypadku przedsiębiorców, albowiem wiele roszczeń (np. z umowy sprzedaży) podlega krótszemu przedawnieniu.

Inaczej kwestia ta wygląda, kiedy przed upływem terminu przedawnienia roszczenie główne zostało zaspokojone (a zatem np. pożyczka została zwrócona). W takim bowiem wypadku dochodzi do przekształcenia roszczenia o odsetki w samodzielne roszczenie, które podlegać będzie trzyletniemu terminowi. Wówczas też nie ma znaczenia kiedy hipotetycznie uległoby przedawnieniu roszczenie główne, gdyby faktycznie nie zostało zaspokojona.

W przypadku natomiast gdyby roszczenie o odsetki stwierdzone było prawomocnym orzeczeniem sądu (wyrokiem, nakazem zapłaty) lub ugodą zawartą przed sądem/sądem polubownym/mediatorem, to po myśli art. 125 § 1 k.c., ulegałoby ono przedawnieniu z upływem sześciu lat. Chodzi w tym wypadku jednak tylko o odsetki należne do chwili uprawomocnienia się rozstrzygnięcia (tj. do chwili kiedy Sąd II instancji wyda wyrok lub upłynie termin do wniesienia apelacji od wyroku Sadu I instancji). Odsetki należne na przyszłość, tzn. za okres późniejszy, przedawniałyby się natomiast nadal z upływem trzech lat.

Wyżej wskazany termin przedawnienia rozpoczyna biec, zgodnie z art. 120 § 1 k.c., od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (tzn. kiedy nadszedł jego termin płatności). W przypadku odsetek za opóźnienie o wymagalności tego roszczenia można mówić osobno za każdy dzień opóźnienia i w związku z tym przedawniają się one osobno za każdy dzień opóźnienia. Oznacza to, że każdy dzień opóźnienia w zapłacie tworzy osobne roszczenie o zapłatę odsetek, które przedawnia się osobno w powyżej wskazanym terminie. Tym samym termin przedawnienia trzeba liczyć dla każdego z roszczeń o odsetki osobno. Po upływie trzech lat od powstania opóźnienia w zapłacie należności głównej przedawni się tylko roszczenie o odsetki za jeden dzień, a z każdym kolejnym dniem przedawniać się będą kolejne odsetki.

Odmiennie wygląda to w przypadku odsetek kapitałowych. Jeżeli bowiem kwota kapitału ma być płatna w okresie dłuższym niż rok, to roszczenie o zapłatę odsetek kapitałowych za dany rok staje się wymagalne dopiero pierwszego dnia następnego roku. Reguła ta corocznie się powtarza. W przypadku natomiast kiedy kapitał ma być spłacony w okresie krótszym niż rok, to odsetki kapitałowe stają się wymagalne w dniu, którym miała być zapłacona należność główna. Od tych zatem dni należy liczyć termin przedawnienia.

NALICZANIE ODSETEK OD ODSETEK

Pamiętać również należy, że co do zasady, od zaległych odsetek nie można żądać odsetek za opóźnienie. Art. 482 § 1 k.c. przewiduje jednak taką możliwość od chwili wytoczenia o nie powództwa. Oznacza to zatem, że występując z powództwem o zapłatę należności głównej wraz z odsetkami za opóźnienie, odsetki te można skapitalizować na dzień wniesienia pozwu i od tak powstałej kwoty dalej naliczać odsetki za opóźnienie. W ten sposób odsetki w toku procesu naliczane będą od większej sumy, a zatem będą większe. Uwagi te nie dotyczą pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. W takim bowiem przypadku nie ma zakazu anatocyzmu (tzn. Zakazu naliczania odsetek od zaległych odsetek).

ZALICZANIE WPŁAT NA ODSETKI

Dodać również trzeba, że wielokrotnie zdarza się, iż dłużnik spłacając dług nie czyni tego w całości, a przede wszystkim zapomina uiścić także narosłe odsetki za opóźnienie. Kwestię tę rozstrzyga art. 451 § 1 k.c., który stanowi, że w takim wypadku wierzyciel może wpłatę zaliczyć w pierwszej kolejności na związane z tym długiem zaległe należności uboczne, a więc również odsetki za opóźnienie. O możliwości tej warto pamiętać, zwłaszcza w kontekście przedawnienia najdawniejszych rat odsetkowych.

40 EURO OD FAKTURY

Na koniec wskazać należy, że mało który przedsiębiorca zdaje sobie sprawę z tego, że w przypadku kiedy po stronie jego kontrahenta (przedsiębiorcy) zaktualizuje się obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych nabędzie on również prawo do żądania od dłużnika zapłaty równowartości kwoty 40 euro, stanowiącej dodatkową ustawową rekompensatę za koszty odzyskiwania należności. Uprawnienie do tej rekompensaty przysługiwać będzie od każdej transakcji handlowej. Zagadnieniu temu poświęcony będzie jednak odrębny artykuł.

ZAKOŃCZENIE

W razie potrzeby uzyskania dodatkowych informacji bądź wyjaśnienia jakichś zagadnień związanych z materią odsetek zachęcamy do kontaktu poprzez poniższy formularz kontaktowy: